روش «پرورش فکری» اندیشمند خلاق -کسی که توان حل دست کم یکی از مشکلات کشورش را دارد- چگونه است؟ یک پژوهشگر چگونه می تواند مسیر مطالعات و کاوش های خود را از زمان شروع تحصیل طی کندتا به تدریج، تقریبا در یک زمان 10 ساله توان پرداخت عمیق به یک مساله را داشته باشد. در این نوشته ایده هایی کوتاه و اولیه را به این پرسش ارائه می کنم.
مهم‌ترین مولفه در طی این مسیر، مولفه خوش فکری (قوه نقادی و قوه خلاقیت) دانش پژوه است. دارنده درک دکترا (و نه تنها مدرک) کسی است که توانایی طرح و پاسخ جویی روشمند یک مساله (نه موضوع) را داشته باشد. رسیدن به این سطح در یک نگاه اولیه، از دوره ابتدایی و پیش از آن شروع می شود. روش مواجهه با نقاشی کودکی که قرار است روزی فردی فرهیخته، حق طلب، کاوشگر و (شاید) مصلح اجتماعی بشود با کودکی که تنها «آجری در دیوار تکرارها» پنداشته می شود، متفاوت است. ما برای سهولت از همه اهمیت و حساسیت های دوران کودکی و نوجوانی می گذریم و اولین نقطه بررسی خود را دوره کارشناسی قرار می دهیم.
برای این هدف، مطالعه کتاب های درآمدگونه (Introduction Book) از جهت محتــــــوا، و کسب مهارت های «تفکر تحقیقی» (مهارت های فکری پژوهش) از مهم‌ترین اهداف دوره کارشناسی است. یک دانشجوی کارشناسی لازم است با خواندن آثار درآمدگونه بسیار، به دیدی 360 درجه برسد. بر این مبنا، دلیل 120 واحد درسی دوره کارشناسی این است که دیدی همه جانبه به پژوهشگر جوان بدهد، تا ترکیب گر خوبی باشد و در مسیر پژوهش های آتی از هم نشینی رویکردها، روش ها و موضوعات متنوعی ایده آفرینی کند.
اما کتاب های درآمدگونه چه خصوصیاتی دارند؟ این کتاب ها نوع خاص، مشهور و استانداردسازی شده ای از انواع کتاب ها هستند؛ کتاب هایی ساده اما نه سطحی، دقیق اما نه پیچیده، جامع نگر اما نه تخصصی، بدون پیش نیاز، چشم گشا و ارائه کننده یک تصویر متقارن و بدون جهت گیری شخصی در موضوع . کارکرد اصلی این کتاب ها ارائه تصویر بزرگ و ساختاری از موضوع است. توجه به این نکته برای دانشجو و استاد دوره کارشناسی پیامدهایی به همراه دارد. اســــتاد لازم است به این نکتــــــه توجه کند که از یک درس درآمدگونه انتظارات یک درس تخصصی را نداشته باشد؛ به الهام بخشی فکر کند؛ ذائقه بیافریند و ارائه تصویری کلی، متقارن و منصفانه از موضوع را مهم ترین هدف خود بداند. دانشجو نیز باید با این دید به درس ها نگاه کند و تلاش کند پرسش های اصلی هر حوزه را درک کند و صرفا حافظه خود را با اطلاعات پر نکند. پرسشگر و نسبت‌یاب باشد و مواظبت کند تا در انبوه این اطلاعات گم نشود. بر این مبنا (به نظر من) ارائه درس های تخصصی زبان عربی به طلاب جوان، در طی سه سال اولیه تحصیل غلط است؛ اینکه طلبه از علم صرف و نحو چیزهایی «حفظ» کند که عرب زبان آنها را یک بار هم نشــــنـیده است از فلسفه برنامـــــه درسی ســـــنـــــجیده ای نشـــــات نمی گیرد.
دومین مولفه، کسب توانایی های کاوش و پژوهش است. اطلاعات موجود در هر زمینه به قدری زیادند که عمر طبیعی هیچ یک از ما برای دانستن آنها کفاف نمی دهد. ما ابدا نمی توانیم بر مبنای میزان اطلاعات فرد، مسیر آموزش او را بسنجیم؛ آنچه مهم است پرورش روحیه تحقیقاتی و مهارت تحقیق است. شعار من این است: «مهم نیست ندانیم، مهم این است که بتوانیم بدانیم.» توانایی دانستن، همان مهارت تحقیق است.
در تفکر تحقیقی توانایی یافتن منابع، توانایی جست‌وجو، توانایی اســــتفاده از دانش نامـــــه ها، توانایی پاراگراف(بند) نویسی، توانایی توسعه و به اشتراک گذاری ایده‌ها، توانایی گفت وگو، مباحثه و مناظره برخی از مهم‌ترین توانایی های لازم برای تربیت درازمدت یک متفکر و پژوهنده است.
نگارنده تنها بر این مبنا توجیهی برای 120 واحد درسی و 20 واحد عمومی در چهار سال اولیه دوره کارشناسی دانشگاه ها می یابد؛ با این توضیح که لازم است دست کم درصد قابل توجهی از این واحدها معطوف به «روش ها» و پرورش مهارت «تصرف در متن» کتاب های درسی باشد. گمان نمی کنم امروزه حتی 10 درصد از واحدهای درسی دوره کارشناسی این هدف را ارضا کند. ایده کانونی نگارنده دراین امر این است که یا چنین تغییراتی در روش برنامه درسی دانشگاه ها رخ می‌دهد ویا دانشجو خود باید این مسیر آینده‌نگر را برای کسب مهارت‌های تفکر تحقیقی کسب کند.