نسل پرسش و ضرورت به رسمیت شناختن آن؛ بیژن عبدالکریمی

پیشانی: سخنرانی دکتر بیژن عبدالکریمی در نشست رونمایی از سه کتاب تازه منتشرشده انتشارات نقد فرهنگ به نقل سایت فرهنگ امروز؛ بیانی از اصلیترین دشوارهای فرهنگی پیش روی جامعه ما. 

ضرورت به رسمیت شناختن «دوقطبی شدن جامعه ما»

در شرایط کنونی، و با توجه به بحران‎‌های عمیقی که جامعه ما در حال حاضر با آن روبروست، یکی از حقایقی که باید بدان توجه کرد و بسیاری آن را نادیده می‎‌گیرند، این حقیقت است که جامعه ما «جامعه‎‌ای دوقطبی» است. یکی از مهم‎‌ترین حقایقی که در شرایط کنونی باید بدان اذعان داشت این است که جامعه ما از مدت‎‌ها پیش به تدریج دوپاره شده، این دوپارگی امروز خود را به نحو شدید و کاملاً آشکاری نمایان ساخته است. انتساب این دوپارگی به توطئه بیگانگان، تأثیر عوامل خارجی یا تبلیغ رسانه‎‌های غربی، به معنای نادیده گرفتن حقیقت، پشت کردن به واقعیت و ساده و مبتذل کردن یکی از بنیادی‎‌ترین مسائل اصلی ما و انبوهی از معضلات پیرامونی آن است.

امروز جامعه ما، جامعه‎‌ای دوپاره است و این دوپارگی نه حاصل تلاش دشمنان و بیگانگان بلکه امری کاملاً طبیعی و حاصل دو گونه جهان‎‌بینی، دو نحوه هستی‎‌شناسی و دو شیوه مواجهه با جهان است: جهان سنت، باورها و شیو‌ه‌های زیست فردی ، اجتماعی و سیاسی حاصل از این باورها از یک سو و جهان مدرن، ارزش‎‌ها و باورها و شیوه زیست فردی، اجتماعی و سیاسی مبتنی بر ارزش‎‌های مدرن از سوی دیگر.

ظهور این دوپارگی میان این دو سنت تاریخی (عالَم سنت و مدرنیته) امری کاملاً طبیعی و تاریخی است که به هیچ‎‌وجه نباید و اساساً نمی‎‌توان آن را نادیده گرفت. این دوپارگی امری است که از دو قرن پیش، یعنی از همان زمانی که جامعه سنتی ما با فرهنگ و تمدن جدید روبرو شد و سیمای خود را در آیینه عقلانیت و تمدن جدید غربی دید و برج و باروهای ستبر اعتقادات و باورهای سنتی ما شروع به لرزیدن گرفت، خود را در جامعه ما آشکار ساخت و هر از چند گاه در میان ما سر باز می‎‌کند. این دوپارگی همان است که در انقلاب مشروطه میان مشروعه‎‌خواهان و مشروطه‎‌خواهان و اعدام شیخ فضل‎‌الله نوری، و پس از مشروطه در نزاع میان رضاخان و مدرس یا به طور کلی حکومت پهلوی و روحانیت، و سپس در حوادثی چون کشته شدن کسروی توسط نواب صفوی، و در نهضت ملی در نزاع میان  مصدق و کاشانی و پس از انقلاب در ترورهای گروه فرقان و مجاهدین خلق و اعدام رهبران آنها، و سپس حوادث مربوط به ریاست جمهوری بنی‎‌صدر و برکنار شدن وی، و سپس در انتخابات دوم خرداد و حوادث آن و سپس در انتخابات دهمین ریاست جمهوری و فردا .... آشکار شده و باز هم آشکار خواهد شد (هر دم بت عیار به رنگی دگر آمد).

ما باید کف‎‌های مناقشات به ظاهر سیاسی و ایدئولوژیک موجود در جامعه خود را کنار گذاشته، حقیقت وجود تاریخی جامعه خویش را به‎‌درستی ببینیم. واقعیت تاریخی ما این است که جامعه ما جامعه‎‌ای دوپاره است و انکار این حقیقت بزرگ به معنای انکار امری است که اظهر من الشمس بوده، و همین انکار، آغاز و ریشه اصلی بسیاری از بحران‎‌های کنونی ماست. لذا ما امروز به اندیشه‎‌ای نیازمندیم که به ما بیاموزد چگونه می‎‌توانیم، در عین به رسمیت شناختن دوپاره اجتماعی در جامعه خویش، به نحوی که شایسته انسان و جهان کنونی است، با یکدیگر زیستنی انسانی داشته باشیم. عدم درک روح تحولات اجتماعی و تاریخی ما در این دو قرن اخیر یا نادیده گرفتن آن یکی از مهم‎‌ترین و اساسی‎‌ترین دلایل بحران‎‌های کنونی جامعه ماست. متأسفانه، هر یک از جریانات سیاسی و اجتماعی، عمدتاً و نه مطلقاً، یک بخش از جامعه دوپاره ما را رهبری کرده، از دیدن و فهم منطق درونی پاره دیگر جامعه ناتوان است. ما باید توجه داشته باشیم هیچ‎‌یک از پار‌ه‌های این دوپارگی، که خود را به صورت طرفین مناقشات سیاسی، اجتماعی و ایدئولوژیک در همه عرصه ها خود را نشان می‎‌دهند، نه باید حذف شود و نه اساساً حذف‎‌شدنی است.

نزاع ‎‌های تاریخی‌‎‌ایی را که از زمان مشروطه تاکنون داشته‎‌ایم، به‎‌خوبی این تجربه بزرگ اجتماعی و تاریخی را اثبات می‎‌کند که حذف و طرد بخشی از جامعه دوپاره ما که وجودی اصیل و حقیقی دارند، غیرممکن است. مگر مشروطه‎‌خواهان توانستند با اعدام شیخ فضل‎‌الله نوری‎‌ها مشروعه‎‌خواهان را از بین برند؟ مگر رضاشاه توانست با حوادثی چون مسجد گوهرشاد یا حمله به حوز‌ه‌های علمیه پاره سنتی و اصیلی از جامعه را به رعب و وحشت و سکوت وا دارد؟ مگر امکان‎‌پذیر است که با دندان نشان دادن و خشونت به نسل جدید، از آنان خواست که از نحوه هستی و شیوه زیست خویش، که امری تاریخی و خارج از میل و اراده آنان است، دست بکشند؟

این همان حقیقت بزرگی است که ما باید بدان اذعان داشته، تا در پرتو این حقیقت بتوانیم فهم درستی از مسائل جامعه خودمان داشته باشیم: ما دوپاره گوناگون از واحد مشترکی به نام ایران و ایرانی هستیم. ما همچون دو برادر همزاد به‎‌هم چسبیده و تفکیک‎‌ناپذیر هستیم که جدایی‎‌مان از یکدیگر به مرگ همدیگر منتهی خواهد شد. فیلم «چارچنگولی»، به کارگردانی سعید سهیلی و به بازیگری جواد رضویان و رضا شفیعی جم، داستان شهرام و بهرام، برادران دوقلویی است که از ناحیه کتف و شانه به هم چسبیده‌اند. آنها از نظر ظاهر و عقاید به‌شدت با یکدیگر متفاوتند اما مجبورند همدیگر را تحمل کنند. بهرام که اهل دین ومذهب است اسم دینی احمد و محمود را برای خود و شهرام انتخاب می کند. بهرام می خواهد با دختری چادری و مذهبی به نام میمنت عروسی کند و شهرام با دختری آلامد به نام ملوسک. آنها طرح زوج و فرد را پیاده می‎‌کنند. روزهای زوج به پارتی و روزهای فرد به عزاداری و مراسم سنتی مذهبی می‎‌روند. این فیلم، علی‎‌رغم آن که پرداخت نیرومندی نداشت اما ایده اصلی آن مهم بوده است. ما در جامعه با دو قطب مختلف روبروییم و هر دو همچون برادراران همزاد هستند. در انتهای فیلم «چارچنگولی» دو برادر با یک عمل جراحی از هم جدا می‌شوند. اما من آرزومندم که دو قطب حیات اجتماعی ما هیچ‎‌گاه از هم جدا نشوند. دو قطب اجتماعی حیات اجتماعی ما، یعنی سنت‎‌گرایان و نوگرایان، همچون برادران همزاد به هم‎‌چسبیده‎‌ای هستند که جدا شدن هر یک از آنها به معنای مرگ هر دو است. ما باید این دوپارگی اجتماعی و تاریخی خود را امری کاملاً طبیعی دانسته، آن را به رسمیت بشناسیم، لیکن اجازه ندهیم که این دوپارگی طبیعی به شکاف و انشقاق تبدیل شود. یگانه راه نجات ما، نه خشونت و عناد و منطق حذف و طرد، بلکه صرفاً «تغییر نگاه» است. هیچ‎‌یک از طرفین نزاع، نه روشنفکران و جریانات اصلاح‎‌طلب و نه قدرت سیاسی و هوادارانش، حق ندارند که مخالفت و مقاومت مخالفان در برابر جهان‎‌بینی و ارزش‎‌های خود را «صرفاً» به منزله مخالفت یک جریان سیاسی سطحی و بدون پشتوانه تقلیل داده، قطب مخالف خود را «خس و خاشاک» تلقی کنند. هر یک از دوپاره اجتماعی ما بخش وسیع و انکارناشدنی جامعه ما هستند. نادیده گرفتن این حقیقت بزرگ و انکارناپذیر ریشه اصلی بسیاری از معضلات و بحران‎‌های ماست. حقیقت و منافع ملی ما ایجاب می‎‌کند که ما بفهمیم در فضای تاریخی کنونی و در روند زندگی طبیعی، جامعه ما به لحاظ فرهنگی دوپاره شده است. ما می‎‌توانیم این دوپارگی را به رسمیت بشناسیم و در همان حال کشور حفظ شود.

تنها راه‎‌حل عاقلانه ما رسیدن به نوعی پلورالیسم و کثرت‎‌گرایی است. هگل معتقد است که مهم‎‌ترین مسأله فلسفه سیاسی مدرن پاسخ به این پرسش است که چگونه می‎‌توان در یک جامعه متکثر به وحدت رسید. به خصوص با توجه به تقسیم امت مسیحی به دو بخش بزرگ کاتولیک‎‌ها و پروتستان‎‌ها و جنگ‎‌های خونین و خانمان‎‌سوز میان این دو قطب امت مسیحی است که هگل مهم‎‌ترین پرسش فلسفه سیاسی مدرن را را نحوه نیل به وحدت در یک جامعه متکثر می‎‌داند. به اعتقاد من مهم‎‌ترین پرسش فلسفه سیاسی ما نیز همان است که هگل بازگو کرده است.

مرادم از پلورالیسم در اینجا نه پلورالیسم وجودشناختی است، نه پلورالیسم معرفت‎‌شناختی، نه پلورالیسم دینی و نه پلورالیسم اخلاقی؛ بلکه در حال حاضر و در این شرایط اجتماعی و تاریخی، بی‎‌آنکه بخواهیم وارد بحث‎‌های فلسفی یا دینی شویم این است که جامعه ما دوپاره شده است و قدرت سیاسی در ایران صرفاً یک پاره از این دوپاره، یعنی بخش سنتی جامعه، را نمایندگی می‎‌کند و پاره دیگر جامعه، یعنی بخش نوگرای جامعه، نه تنها هیچ نماینده‎‌ای در ساختار قدرت سیاسی ایران نداشته، بلکه از اساس نادیده انگاشته می‎‌شود. لذا یگانه راه‎‌حل حقیقی و بنیادین در جامعه ما برای مواجهه صحیح، منطقی و واقع‎‌بینانه برای حل بحران‎‌های حاصل از دوپارگی بسیار طبیعی و تاریخی کشور در وهله نخست به رسمیت شناختن این دوپاره‎‌گی و اذعان به وجود بخش نادیده‎‌گرفته شده جامعه و سپس تلاش به منظور رسیدن به نوعی پلورالیسم سیاسی است که بر اساس آن بتوان هر دو پاره اجتماعی کشور را نمایندگی کرد. در حال حاضر نظام سیاسی ما در جایگاه پدری است که صاحب دو فرزند است، اما صرفاً در برابر یکی از دو فرزند احساس مسئولیت کرده، وجود فرزند دیگر را از اساس نادیده می‎‌گیرد. بنابراین، متفکران، رهبران، روشنفکران و روحانیون کشور باید بر این مسأله بیندیشند که ما چگونه می‎‌توانیم به یک پلورالیسم سیاسی دست یابیم، بی‎‌آنکه به تحمیل حاکمیت نمایندگان یک پاره از جامعه بر کل دوپاره کشور منتهی شود. حکومت پهلوی کوشید تنها بر نوگرایان جامعه تکیه ورزد و برنامه‎‌های خویش را صرفاً با اتکا به نوگرایان طرفدار خودش به پیش برد، لیکن سنت‎‌گریان و مخالفانش در برابر پیشبرد برنامه‎‌هایش مقاومت کرده، به سنگ‎‌اندازی پرداختند تا نهایتاً به سرنگونی‎‌اش منتهی شد. عین همین اشتباه را نظام جمهوری اسلامی لیکن در جهت معکوس مرتکب شده است. این نظام صرفاً به رهبری لایه‎‌های سنتی و سنت‎‌گرای جامعه پرداخته و نوگرایان ما را که بخش وسیعی از جامعه‎‌مان را تشکیل می‎‌دهند، نادیده می‎‌گیرد. ما نیازمند اندیشه‎‌ و مسیری هستیم که هر دو قطب جامعه را ببیند و هر دو قطب جامعه را در اهداف ملی و توسعه کشور همسو سازد.

 این که در این اواخر بنده بر اندیشه‎‌های شریعتی به منزله معلم تفکر آینده‎‌مان اشاره کرده‎‌ام، یکی از مهم‎‌ترین چشم‎‌اندازهایش این بوده است که نه به واسطه اندیشه‎‌های سنت‎‌گرایان و نه بر اساس اندیشه‎‌های نوگرایان بلکه به کمک اندیشه‎‌های متفکرانی چون شریعتی است که می‎‌توان بر شکاف میان دوقطب اجتماعی جامعه خود غلبه یافت.

 

دومین شکاف تمدنی و ظهور نسلی جدید

به دنبال ظهور مدرنیته و عالَم مدرن در غرب، و پس از نخستین مواجهه‎‌های ما با این عالَم جدید، از حدود دو قرن پیش به تدریج ما ایرانیان تصویر خود را در آیینه تمدن جدید دیدیم و تا حدود زیادی با دیدن تصویر خویش، در خود فروشکستیم. از آن زمان تاکنون، هر روز با سرعت، حدّت و شدّت بیشتری برج و باروهای ستبر عالَم سنتی ما رو به ویرانی و فروپاشی گرفته، عالَم سنت بر سرمان آوار گشته است. از آن زمان تاکنون، میان ما و جهان جدید شکافی معرفت‌شناختی شکل گرفت. یعنی دیگر ذهنیت ما منطبق با واقعیات جهان و مسیر حرکت و تحولات آن نبوده و نیست. تعبیر شکاف در اینجا به دو وضعیت مختلف معرفتی، تاریخی و تمدنی اشاره دارد. شکاف میان ذهنیت، اعتقادات و باورهای ما با جهان معاصر و تحولات بیش از اندازه سریعِ آن می‌رود که به یک گسست تبدیل شود. مراد من از گسست در اینجا شکافی پرناشدنی و فاصله‎‌ای عبورناکردنی است. این شکاف یا گسست صرفاً در میان ما و جوامع مدرن اروپایی و آمریکایی یا میان عالَم سنتی ما و عالَم مدرن جوامع غربی نیست بلکه این شکاف و گسست خود را در هویت و شخصیت افراد جامعه ما و حتی در زندگی یکایک خود ما یعنی در درون خود ما آشکار کرده است. این گسست خود را در پدیدارهای گوناگون اجتماعی، همچون گسست نسلی (شکاف و فاصله میان پدران با پسران، مادران با دختران)، گسست خانوادگی، و گسست میان ساختار قدرت سیاسی و شهروندان نشان می‎‌دهد. حتی در درون بسیاری از ما جنگ و نزاعی سهمگین میان دو نحوه رویکرد به جهان، دو گونه عقلانیت دینی و غیردینی و دو گونه تفسیر قدسی یا عرفی از هستی برپاست. ما نیز به گونه‎‌ای، به قول حافظ، چو بید بر سر ایمان خویش می‎‌لرزیم.

به تعبیر ساده‌تر، با ظهور مدرنیته میان عالَم مدرن، که بر همه جهان از جمله بر خود ما سیطره یافته و بخشی از هویت ما گشته است، با عالَم پیشین و سنتی ما، که بخش دیگری از هویت ما بوده و هست، شکافی عظیم شکل گرفته است. به همین دلیل، بسیاری از ما امروز در شرایطی برزخی وــ به بیانی روان‌شناختی و به تعبیر دکتر داریوش شایگان‎‌‎‌ــ در حالتی اسکیزوفرنیک، یعنی در حالتی دوشخصیتی بسر می‌بریم.

لیکن آنچه شرایط جامعه، و به تبع آن مسئولیت متفکران و عناصر آگاه ما را بسی خطیرتر و دشوارتر می‎‌سازد تغییر و تحولات عمیق دیگری است که در این چند دهه اخیر در جهان صورت گرفته است. به تعبیر دیگر، ما با شکاف دیگری مواجهه شده‎‌ایم و همین امر ما را با یک گسست معرفتی، تاریخی و تمدنی «مضاعف»، و به تعبیری با «دومین شکاف تاریخی و تمدنی»، مواجه ساخته است.

انسان امروزــ مرادم عمدتاً و اصالتاً انسان غربی است و سپس بقیه جهان به تبعیت آگاهانه یا ناآگاهانه، خواسته یا ناخواسته از عالَم غربی‎‌ــ با از دست دادن ایمان خویش به ارزش‎‌ها و آرمان‎‌های عصر روشنگری و باورهای دوران مدرنیته با بحران عظیمی مواجه گشته است. پس از جنگ جهانی دوم چالش‎‌های انتقادی نسبت به مدرنیته و علیه آرمان‎‌ها و ارزش‎‌های آن به شدت رو به فزونی گرفته است. خرد مدرن غربی که به منزله فراروایت تلقی می‎‌شد، از سوی متفکرانی چون ژان فرانسوا لیوتار به شدت مورد چالش قرار گرفت و لیوتار با انکار هر گونه فراروایت، در حقانیت و مشروعیت مطلق خرد غربی از اساس تردید افکند. به این ترتیب، پلورالیسم جانشین مونیسم گشت. ژاک دریدا به طرح مسأله شالوده‎‌شکنی و انکار تقابل‎‌ها و تخالف‎‌های مفهومی‎‌ای پرداخت که در شالوده و بنیان نظام‎‌های متافیزیکی قرار دارند. میشل فوکو نقش عنصر قدرت‎‌ و تأثیر نهادها و قدرت‎‌های اجتماعی در شکل‎‌گیری مفاهیم حقیقت و عینیت را آشکار ساخت. دلوز و گاتاری از پیوند فلسفه و روانکاوی سخن به میان آوردند. معنی این پیوند این است که فلسفه‎‌ها بیش از آنکه حاصل تفکر متفکران باشند نتیجه حالات روحی و روان‎‌شناسی آنان است. بدین ترتیب، به تدریج شرایط یا فضایی شکل گرفت که از آن به فضا یا شرایط پست‎‌مدرن تعبیر می‎‌گردد. در فضای پست‎‌مدرن وجود هر گونه معنایی ثابت، واقعیتی عینی و حقیقتی مطلق در جهان انکار می‎‌گردد و مفهوم عینیت معنای محصل و پوزیتویستی خود را از دست می‎‌دهد و از منظرگرایی یا پرسپکتیویسم نیچه به منزله ابزاری برای انکار وجود هر گونه شناخت و معرفت عینی استفاده شده‎‌، باور به وجود هر گونه حقیقتی به عنوان یک فریب تلقی می‎‌گردد. در  این دوره فردیت فرد، به منزله موجودی عقلانی، یعنی به عنوان فاعل شناسایی که قادر به ارزیابی و تحلیل عقلی و انتقادی تمام افکار و انتقادات و توانا به کنار گذاشتن همه پیش‎‌فرض‎‌ها به منظور رسیدن به شالوده‎‌ها و بنیان‎‌های یقینی و اطمینا‎‌ن‎‌بخش و واقعیتی عینی و مستقل از امیال، خواست‎‌ها و آرزوهای سوبژه است، فرو می‎‌ریزد و انسان‎‌ها دیگر منابع مستقل و اصیل معنا، درک و فهم‎‌پذیری تلقی نمی‎‌گردند و ساختارها و نهادها، به جای فردیت آدمیان نقشی تعیین‎‌کننده و معنا‎‌بخش می‎‌یابند.

بدین ترتیب هر گونه مرکزیتی در جهان و در معرفت انکار می‎‌شود، نظام‎‌های اندیشگی فاقد هر گونه مرجِّح معرفت‎‌شناختی در قیاس با نظام‎‌های اندیشگی رقیب می‎‌گردند و سلسله‎‌مراتب ارزش‎‌ها فرو می‎‌ریزد و هیچ ارزشی نسبت به ارزش‎‌های دیگر از هیچ‎‌گونه ارجحیتی جز خواست و انتخاب سوبژه برخوردار نیست.

علاوه بر همه این تحولات در عرصه نظر و تفکر، تحولات اخیر در عرصه تکنولوژی اطلاعات (IT) را نیز باید افزود. این تحولات و شکل‎‌گیری شبکه جهانی اطلاعات را به هیچ‎‌وجه نباید صرفاً به منزله افزوده شدن ابزاری به ابزارهای دیگر بشر تلقی کرد. انقلابی که در آخرین دهه‎‌های قرن بیستم در عرصه تکنولوژی اطلاعات صورت گرفت، منجر به تغییر معنا و مفهومِ زمان و مکان در ذهن آدمی، درهم تنیدگی فضا و مکان جهانی و ظهور آدم و عالَم دیگری شده است. با تعابیر توماس کوهن، ما در مراحل آغازین انقلاب در پارادیم عصر و زمانه خویشیم. انقلاب تکنولوژیکی که در حوزه فناوری اطلاعات روی داده است، تأثیر خود را در تمامی جنبه‎‌های زندگی آدمی از حوزه‎‌های سیاست، اقتصاد و تکنولوژی گرفته تا قلمرو فرهنگ و علوم و حتی سبک زندگی و خلقیات انسان‎‌ها گذاشته و می‎‌گذارد. با تحولات اخیر در حوزه تکنولوژی ارتباطات، زندگی اجتماعی در دوران ما در فضایی بسیار گسترده‎‌تر شکل می‎‌گیرد و قدرت مکان و زمان و نیز قدرت‎‌های سیاسی و اجتماعی، در محدود و مقید ساختن روابط آدمیان و کنترل آنها و بنابراین محدود ساختن گستره زندگی اجتماعی، البته به اعتباری خاص، بسیار کاهش می‎‌یابد.

در چنین شرایطی، مرزهای جغرافیایی، اعتباری و قراردادی سیاسی فرو ریخته است، حکومت‎‌ها و نهادهای قدرت‎‌های سنتی دیگر همچون گذشته قادر به کنترل نیروهای اجتماعی و نسل‎‌های جوان نیستند. نسل‎‌های جوان از طریق رایانه‎‌هایشان و از طریق ارتباط با شبکه جهانی به سهولت و در کوتاه‎‌ترین زمانِ ممکن از مرزها می‎‌گذرند. دیگر کنترل مسیر اطلاعات امکان‎‌پذیر نیست. فرایند جهانی شدن، در این دنیای بی‎‌مرز، سرعت بیشتری به خود گرفته است. هویت‎‌های ملی، دینی و محلی به شدت متزلزل شده‎‌اند و فرایند هویت‎‌سازی به واسطه نهادهای سنتی بسیار دشوار گشته است. در جهان تازه‎‌ای که در حال رخ نمودن است، شاهد دگرگونی ساختاری در روابط تولید، روابط قدرت و نیز در روابط اجتماعی می‎‌باشیم.

در یک چنین شرایطی، ایدئولوژی‎‌های سنتی و محافظه‎‌کارانه دیگر نخواهند توانست ایدئولوژی بشر عصر حاضر باشند. ما به واسطه تحولاتی که در عرصه فناوری اطلاعات صورت گرفته است و نیز به خاطر بسیاری از دلایل نظری، معرفت‎‌شناختی و وجودشناختی، در آستانه تحولات ژرفی در بسیاری از ساختارها و مناسبات هستیم تا آنجا که می‎‌توان گفت شکاف و فاصله ما با جهان مدرن «مضاعف» گشته است. به بیان دیگر، نظام‎‌های اونتولوژیک، معرفت‎‌شناختی، تئولوژیک و ایدئولوژیک ما دیگر مناسبتی با جهان معاصر و مسائل کنونی ما ندارند و ما نیازمند یک «شیفت پارادایمی» در عرصه نظر و تفکر هستیم. 

به هر تقدیر، انسان معاصر با تجربه دو دوره اساسی و بنیادین تاریخی، یعنی دوران‌های سنت و مدرن، هم‎‌اکنون خود را با فروپاشی نحوه نگرش و ارزش‎‌های هر دو دوران مواجه می‌بیند آنچنان که وجودش در زیر آوارهای همه نظام‌های‌ وجودشناختی، معرفت‎‌شناختی و ارزشی دوران‎‌های سنت و مدرن از هم پاشیده، تکه‌تکه، خُرد و وامانده شده ‌است. بشر امروز در پایان دوران مدرن و در شرایطی که از آن به دوران یا شرایط پست‎‌مدرن تعبیر می‎‌گردد، همه نظام‎‌های اندیشگی پیشین خویش را بی‎‌اعتبار می‎‌یابد. در دوران حاضر نه تفکر سکولارِ مدرنیته در غرب و نه باورهای تئولوژیکِ سنتی در شرق، هیچ‌یک نمی‌توانند یکپارچگی و استحکام خود را حفظ نمایند و ملاک‌ها و ارزش‌های هر یک، اعتبار خویش را از دست داده‌اند.

دوران ما، که برخی آن را همچون جیانی واتیمو «دوران اونتولوژی‌های درهم شکسته» یا «دوران درهم شکستگی اونتولوژی» یاد می‌کنند، ما را به رویارویی و مواجهه دیگری با جهان هستی فرا می‌خواند. ما نیز امروز، در نحوه هستی بومی و محلی خود، در معرض ترکش‌های فروپاشی همه خرده‌نظام‌های اونتولوژیک دوران مدرن و معاصر قرار گرفته‌ایم. از سوی دیگر، در این دو دهه اخیر با توجه به تحولات تاریخی، به‎‌خصوص با توجه به شتاب و تعمیق روند جهانی شدن و ظهور انقلابات تکنولوژیک در عرصه رسانه‎‌ها و اطلاعات و ارتباطات و تشکیل شبکه جهانی، باید پذیرفت که دیگر هیچ تاریخ قومی و بومی وجود نداشته، همین امور در همه جوامع آسیایی و آفریقایی، از جمله در جامعه ما ایرانیان، تحت تأثیر تاریخ و فرهنگ جهانی، دوپارگی اقشار گوناگون اجتماعی را با سرعت و حدت و شدت بیشتری دامن زده است. امروز فاصله نسلی میان ما و فرزندانمان به هیچ‎‌وجه قابل مقایسه با فاصله نسلی و تاریخی میان خودمان و پدرانمان نیست.

در جامعه بسیار جوان ما‎‌ــ به لحاظ نسلی و به اعتبار وجود جمعیت جوان در آن‎‌ــ در این سه دهه اخیر، به طور طبیعی و تاریخی نسلی شکل گرفته است که اساساً جهان، انسان، زندگی، اخلاق، دین، سیاست، و ... را بسیار متفاوت از پدران و نیاکانش می‎‌فهمد.

امروز در عالَم این نسل‎‌جدید، تحت تأثیر شرایط پست‎‌مدرن دیگر سلسله‎‌مراتب‎‌های پیشین بی‎‌معنا گشته و اساساً وجود ندارد. نسل‎‌های جدید نه فقط سلسله‎‌مراتب سیاسی را همچون گذشتگان به رسمیت نمی‎‌شناسند، حتی سلسله‎‌مراتب پدرسالارانه در خانواده یا حتی دانشگاه و در رابطه استادی و دانشجویی را به چالش می‎‌خوانند. امروز حتی زبان جوانان تغییر کرده است. آنان حتی پدران و اساتیدشان را با تعبیر «تو» و نه «شما» خطاب می‎‌کنند. اینها اموری نیست که تابع تصمیم‎‌گیری افراد، توطئه‎‌ای سیاسی یا نقشه‎‌ای از پیش طرح‎‌ریزی‎‌ شده یا امری صرفاً اخلاقی باشد. ظهور تحولات تاریخی و پا به عرضه گذاشتن انسان‎‌های جدید با اعتقادات و رفتارهای جدید همان قدر طبیعی است که جوامع از دوره شمینیسم و جاندارانگاری اشیا به مرحله متکامل‎‌تر تفکر انتزاعی رسیدند یا از ادیان شرک و چندخدایی به ادیان توحیدی روی آوردند، یا از جوامع ایلی و قبایلی وارد زندگی شهرنشینی یا از زندگی کشاورزی وارد زندگی صنعتی شدند. لذا، بخش عمده‎‌ای از مسائل و بحران‎‌های فرهنگی ما اصلاً مسأله‎‌ای سیاسی نیست، بلکه خود را در شکل مسأله‎‌ای سیاسی آشکار ساخته و می‎‌سازد.

مسأله ما این است که دوران دگرگون شده، و مظهریت عالَم تغییر کرده است، لذا، دیگر به‎‌هیچ‎‌وجه نمی‎‌توان بر بخشی از جامعه که عالمیت‎‌ و فضای ذهنی‎‌شان به نحو ناخودآگاه و ناخواسته با جهان‎‌بینی، ارزش‎‌ها و عقلانیت مدرن شکل گرفته است، بر اساس جهان‎‌بینی و ارزش‎‌های نسل‎‌های پیشین حکومت کرد.

نسل جدیدی که در جامعه ما ظهور یافته است چند ویژگی اساسی و بنیادین دارد. این نسل، همچون پدران خویش لیکن با شدت و حدّتی بیشتر، از بحران هویت رنج می‎‌برد و به هیچ وجه نمی‎‌تواند به پرسش از کیستی خویش پاسخی محصل دهد. جهان این نسل جهانی بی‎‌متافیزیک است، با این توضیح که این نسل از فلسفه و متافیزیکی برای تبیین جهان و توضیح شأن و جایگاه خویش در این جهان برخوردار نیست. از آنجا که این نسل فاقد هر گونه متافیزیکی است، لذا از امنیت وجودشناختی (انتولوژیک) برخوردار نیست و نمی‎‌تواند جهان را محل امنی برای زندگی انسانی تلقی کند. نیچه به درستی نیهیلیسم، بی‎‌معنایی و «مرگ خدا» را مهم‎‌ترین وصف یک چنین جهانی برشمرده است. «مرگ خدا» به معنای «مرگ حقیقت»، «مرگ امر مطلق» و «مرگ بنیاد» است. در چنین عالمی هیچ گونه حقیقت مطلق و بنیادی وجود ندارد و حقیقت نه امری قدسی بلکه کاملاً انسانی است بدین معنا که حقیقت نه حاصل انکشاف ذات حقیقت بلکه مصنوع و مخلوق تولید خود بشر و حاصل فرهنگ‎‌ها، مناسبات اجتماعی و نیز حاصل قدرت و بازی‎‌های گوناون زبانی است. در یک چنین جهانی هیچ حقیقت مطلقی به منزله معیار برای کنش و انتخاب آدمی وجود ندارد و در جهانی که هیچ حقیقت و معیاری برای انتخاب وجود ندارد و به تعبیر ژان پل سارتر «از هر طرف که روی، راه همان است» و «هیچ راهی تو را به رفتن دعوت نمی‎‌کند» «آزادی» به «کابوسی وحشت‎‌انگیز» تبدیل می‎‌شود. بی‎‌تعین بودن جهان و «مرگ اخلاق»، به معنای بی‎‌بنیاد شدن اخلاق، و بر هم خوردن هماهنگ بودن سه مقوله حقیقت، اخلاق و سعادت از شاخصه‎‌های مهمی از جهان کنونی در جهان نسل جدید ما به تبع فضای جهانی، جهان بی‎‌تعین است. فردگرایی (اندیویدوآلیسم) افراطی، اتمیزه شدن انسان‎‌ها و تضعیف بسیاری از همبستگی‎‌های اجتماعی هویت‎‌بخش و لذا ضعیف شدن احساس تعلق به سرنوشت جامعه و در نتیجه اضمحلال امر سیاسی، مرگ مفهوم ملیت و پایان یافتن عصر ملت‎‌ـ‎‌دولت‎‌ها، فروپاشی مرزها و مبانی جغرافیایی سیاست، مرگ میراث و گسست از تاریخ گذشته و مرگ اتوپیا و لذا فقدان هر گونه افقی برای آینده و در نتیجه نبود گذشته و آینده گسترش سیطره زمان «حال» و «اکنونیت» که در معنای کوچک و تنگ شدن افق و سیطره روزمرگی و بیهودگی است، همچنین تضعیف شدن بسیاری از عناصر هویت‎‌بخش و همه نهادهای کهن (همچون نهاد خانواده، روحانیت، مدارس و دانشگاه‎‌ها، و ...) و در یک کلمه سیطره نیهیلیسم و بی‎‌معنایی از دیگر شاخصه‎‌های جهان کنونی نسل جدید است.

اگر سنت‎‌گرایان و نیز نوگرایان ما هر یک متفکران و الگوهای فکری و اجتماعی خاص خویش را دارند لیکن این نسل تازه ظهور، که در این نشست از آنها به «نسل پرسش» تعبیر گشته است، فاقد هر گونه متفکر و الگوی فکری و اجتماعی خاص خویش است. اندیشه متفکرانی از سنخ سیدجمال‎‌الدین اسدآبادی تا اقبال لاهوری و بازرگان و شریعتی و تا ‎‌چهره‎‌هایی چون سروش، ملکیان، مجتهد شبستری، جواد طباطبایی و فردید و داوری و... هیچ یک نمی‎‌توانند الگوی فکری و نظری این نسل تازه ظهور قرار گیرد. موج‌های گوناگون نهضت‌های اصلاح مذهبی آخرین مقاومت‌ها را در برابر عالَم مدرن صورت داده‌اند لیکن دولت‌شان مستعجل بوده است. اگر در دهه‌های گذشته این جنبش‌ها چند صباحی بر روند حرکت اجتماعی و فرهنگی تأثیرگذار بوده‌اند، امروز هیچ قلب و اندیشه‌ای را گرم نمی‌کنند. برای این نسل تازه و نوظهور همه چیز رنگ و بوی این‎‌جهانی می‌دهد. موضع آنان، همچون بسیاری از پدران و مادران‎‌شان نسبت به طبیعت و جهان روشن و واضح نیست، چون خودشان هم نمی‌دانند با محیط این‎‌جهانی خود چه می‌خواهند بکنند. به همین دلیل است که معتقدم این نسل جدید مطلقا یتیم، بی‎‌الگو، بی‎‌مأوا و بی‎‌خانمان است.

جامعه ما در یک مرحله گذار جدی تاریخی است. چه بخواهیم، چه نخواهیم، پارادایم فرهنگی و تاریخی سنت تفکر ما در حال تغییر و حتی فروپاشی است.

مفروضات پیشین به چالش خوانده شده‏‌اند، نظام‏‌های وجودشناختی ما در هم شکسته‏‌اند، ارزش‌هایمان متزلزل شده‏‌،  برج و باروهای ستبر اعتقادات‎‌مان فروپاشیده‏‌اند. در یک کلمه عالَمیت عالَم ما و سنت نظری و فکری ما به پایان رسیده است. ما تغییر کرده و می‏‌کنیم و این تغییر در میان طوفانی از درهم شکستگی‏‌ها، فروپاشی‏‌ها، بی‏‌ریشه‏ شدن‏‌ها و بی‏‌معنایی‏‌ها و در بستری از ناخودآگاهی و یأس صورت می‏‌پذیرد.

به همین دلیلِ شکافِ مضاعفِ معرفتی، تاریخی و تمدنی میان عالَم سنت و عالَم مدرن است که امروزه در جامعه ما شکاف و گسست مهم و عمیق دیگری شکل گرفته است. در این دومین شکاف تمدنی، نسل جدیدی ظهور یافته است که با نسل‎‌های پیشین بسیار فاصله دارد. عدم درک و بی‎‌تفاوتی نسبت به این شکاف، که امری معرفتی‎‌، تاریخی و تمدنی است و تقلیل آن به پاره‎‌ای شکاف‎‌ها و اختلافات سیاسی نهایتاً به ضعف بنیادین و زوال جایگاه رهبران فکری و سیاسی و اجتماعی خواهد انجامید.

یکی از وظایف و رسالت‎‌های خطیر ما این است که خارج از هر گونه مناقشات سیاسی و ایدئولوژیک در باب شکاف تمدنی و تاریخی مذکور به نحو عمیقی به تأمل و بازاندیشی بپردازیم. درک ماهیت جهان معاصر و فهم تفاوت‎‌های بنیادین آن با عالَم سنت و زندگی پیشینیان و تلاش برای ایجاد ارتباط نظری و معرفتی با جهان و عالَم کنونی به منظور پر کردن شکاف‎‌های تاریخی و تمدنی میان ما و جهان معاصر از جمله امور خطیری است که آگاهان و متفکران جامعه باید در راستای آن بکوشند. ما باید صدای این نسل‎‌های نوظهور را که حاصل شرایط فرهنگی، تاریخی و تمدنی کنونی ما هستند، بشنویم تا بتوانیم فرزندانمان و عالم آنها را بشناسیم. در غیر این صورت، آنان در برابر ما قرار خواهند گرفت و شکاف‎‌های موجود در جامعه ما عمیق‎‌تر خواهد شد.

منبع: اینجا