نوآوری، خلاقیت نیست!

سه شنبه هر هفته؛ با ستون «سهم من از فرهنگ» در روزنامه اصفهان زیبا

اکنون که عنوان «شهر خلاق» از طرف مدیران شهرداری، برای «اصفهان» پیش‌نهاد شده است، درنگی در تفاوت‌های دو مفهوم «خلاقیت»(creativity) و «نوآوری »(innovation) نیکو می‌نماید. به ویژه آن‌که بی‌توجهی به تفاوت‌های این دو مفهوم و مسیر متفاوتی را که هر یک می‌طلبد، آسیب‌شناسی گسترده‌ای دارد.

نوآوری، افزودنِ بر یک فرایندِ یا محصول موجود است. محصول یا فرایندی وجود داشته و به خوبی کار می­کرده است؛ ما آن را به منظور ایجاد کارایی بهتر یا برآوردن نیازی تازه تغییر می­دهیم. اما، خلاقیت، آفرینش چیزی خاص، تک و یگانه است؛ خلاقیت «بکر آفرینی» است. خلاقیت فرایندی است که به بکرآفرینی منجر می­شود. بهتر است برای روشن‌شدنِ تفاوت‌ها چند مثال متنوع بزنیم: هواپیمای بوئینگ 747 نتیجه خلاقیت در طراحی و تولید است. طراحی این هواپیمای غول پیکر یک شهامت، ابداع، خطر پذیری بی‌مانند بوده است؛ از هر هواپیمای بازرگانی بزرگتر است و کارایی‌های جدیدی دارد. اما شش مدل­ بعدی 747، نتایج نوآوری‌هایی هستند که پیرامون طرح اولیه صورت گرفته­است؛ آن ایده­ها بر روی ایدۀ اصلی سوار شده اند. مثال دوم، Facebook است. خلاقیتی در زمینه شبکه‌سازی اجتماعی؛ این ایده که همه شهروندان جهان، به سادگی، امکان به اشتراک­گذاری مطالب‌شان را داشته باشند و در طی آن، امروزه، کشوری با بیش از 200 میلیون جمعیت بر روی وب تشکیل شود. پس از این ایده، کلیه بازنگری‌های نوآورانه، چه در دیگر شبکه‌های اجتماعی و چه در Facebook بال و پرهایی به این ایدۀ اصلی است. «گلستان سعدی» چه؟ کتابی در نهایت ایجاز، روانی، عمومیت؛ داروخانۀ شربت‎‌های پند، در موضوعات گوناگون زندگی، از «سیرت پادشاهی» تا «عشق و مستی»، آنچه امروزه به آن «سبک زندگی» می‌گویند. «گلستان» نیز یک خلاقیت «همیشه خوش» است. اما اگر کسی، سبکِ مطلع زیبای «گلستان» را بگیرد، -منّت خدای را عزّ و جل که ...- و بر روی آن متن امروزینِی سوار کند، و این کار هم نسبتا موفق ار آب درآید، کار وی تنها یک نوآوری بوده است.

تمایز نهادن میان خلاقیت و نوآوری از آن جهت مهم است که این دو نقاط شروع، شرایط محیطیِ، مسیر و نتایجی متفاوتی دارند. برای بررسی این امر می‌پرسم به نظر شما مردم جامعه ما بیشتر به نوآوری روی خوش نشان می‌دهند یا خلاقیت؟ گمانم پاسخ روشن است؛ نوآوری در مقایسه با خلاقیت، با خطرپذیری کمتری همراه است؛ مسیر ساده­تری دارد و در زمان کمتری قابل دستیابی است. در مقابل، خلاقیت شروع از نقطۀ صفر و ساختن از خشت اول است؛ شهامت فکری، انگیزه و آگاهی بیشتری می‌طلبد. خلاقیت به نسبتِ نوآوری، نیازمند یک ساختارِ ذهنی تدبیرگر و عمیق است. نوآوری (گاهی) حس خلاقیت را به همراه دارد اما خودش را نه(!) و بنابراین محیط و افراد پیرامون را سرخوش می‌کند. نوآوری، نیاز کمتری به یک الزام طولانی مدت، برای توجیه منابع دارد؛ بار مالی آن هم زیاد نیست، و مهم­تر از همه، فرهنگِ مدیریتیِ نخبگیِ چندانی هم نمی‌طلبد. در حالی­که، خلاقیت، فرایند بسیار رسمی­تر، مداوم­ و پیچیده­تر است. خلاصه کنم: فهمیدن تفاوت­های خلاقیت و نوآوری به بهینه­سازی هر دو کمک می­کند اما بی‌تفاوتی به این تفاوت‌ها هر دو را کم اثر می‌سازد.